De verstoorde relatie van de mens met de natuur ligt aan de basis van deze pandemie. Daar zijn steeds meer wetenschappers van overtuigd. Door massale ontbossing en commercialisering van wilde dieren hebben we oeroude ecologische balansen aan het wankelen gebracht, waaronder ook die tussen virussen en hun gastheren. Het is meer dan ooit nodig om te investeren in duurzame oplossingen voor de globale biodiversiteitscrisis en klimaatverandering.

Wetenschappers zijn het nu vrijwel zeker: het nieuwe coronavirus is via vleermuizen op mensen overgedragen, waarschijnlijk met een ander zoogdier als ‘tussengastheer’. “Ziektes die ontstaan door de overdracht van dier naar mens noemt met ‘zoönoses’”, leggen Erik Verheyen (KBIN, UA), Herwig Leirs en Frederik Van de Perre (UA) uit op de Coronablog van de Universiteit Antwerpen. Het moment dat een ziekteverwekker van de ene gastheersoort op de andere overgaat, is de ‘spillover’ of ‘interspecifieke sprong’.” Spillovers en zoönoses zijn geen nieuwe fenomenen: ze zijn zo oud als de mens zelf.

Maar de laatste decennia volgen uitbraken elkaar in hoog tempo op. Ebola, rabiës, toxoplasmose, vogelgriep, varkensgriep, MERS, SARS en nu COVID-19, het zijn maar enkele van de meer dan 200 zoönoses waar mensen wereldwijd mee te kampen hebben. De voorbije 30 jaar zijn meer dan 30 nieuwe menselijke pathogenen ontdekt, waarvan 75% eerst ontstond in een andere diersoort. In vele gevallen was deze diersoort een vleermuis, zoals bij Ebola, MERS, SARS en nu dus COVID-19. De laatste decennia waren de intervallen tussen spillovers van vleermuizen naar mensen met een uitbraak tot gevolg steeds korter. Maar dat is niet de schuld van de vleermuis, zoals zoöloog Herwig Leirs onlangs benadrukte in een interview met MO*.

De natuur onder druk

Volgens Inger Andersen, directeur van het Environment Programme van de Verenigde Naties, moeten we deze pandemie zien als een waarschuwing. “De mens zet de natuur te veel onder druk”, zegt ze in een artikel van The Guardian. Vooraanstaande wetenschappers zeggen dat het bijna altijd menselijk gedrag is dat ervoor zorgt dat ziektes van wilde dieren naar mensen overspringen. Voor de overdracht van virussen zoals het nieuwe coronavirus is direct of indirect contact tussen mens en dier nodig. Door onze manier van omgaan van de natuur neemt dat contact meer en meer toe. We dringen steeds dieper in de natuurlijke leefgebieden van wilde dieren, verstoren eeuwenoude ecosystemen en verwoesten de biodiversiteit die er huist.

De laatste decennia zijn honderden miljoenen hectaren tropisch woud omgehakt, voor het hout, of om plaats te ruimen voor mijnbouw (o.a. voor de chips in onze GSM’s en computers) of landbouw (o.a. voor soja dat als voedsel dient voor de veestapel in het Westen). Daarbij komt de commercialisering van wilde dieren voor hun vlees en medicinale toepassingen. De combinatie met onze dolgedraaide globalisering, vliegtuigen en megasteden resulteert in een gevaarlijke cocktail voor het produceren van een pandemie.

Ontbossing en wetmarkets

De opkomst van nieuwe zoönotische ziekten in de afgelopen eeuw deed zich vooral voor aan de Afrikaanse en Aziatische bosgrenzen. Door ontbossing worden bossen opgedeeld in ‘eilandjes’, en neemt de hoeveelheid bosrand toe. Hoe meer bosrand, hoe meer kans op interactie van mensen met wilde dieren, en de pathogenen die ze meedragen. Die interacties kunnen op verschillende manieren tot stand komen. Neem bijvoorbeeld vleermuizen. Vleermuispopulaties die in hun krimpende bossen niet genoeg eten meer vinden, kunnen zich wenden tot fruitboomgaarden om te eten en te slapen. Zo kunnen uitwerpselen op fruit terechtkomen dat andere dieren of mensen aanraken of opeten, zij het ter plekke of in het dorp, de stad of zelfs het land waarnaar het verhandeld wordt.

In vele landen zijn vleermuizen ook een belangrijke voedselbron of zelfs delicatesse, die actief wordt bejaagd in het bos en vervolgens opgegeten of doorverkocht. Zo kunnen ze op de ondertussen bekende wetmarkets terechtkomen, waar ze samen met andere soorten wilde dieren in kooien opeengestapeld zitten, onder stress. Een perfecte broeihaard voor de overgang van virussen van de ene op de andere soort, waaronder de mens. Bushmeat, vlees van wilde dieren uit de tropen, wordt zelfs ook internationaal verhandeld, wat het risico op een pandemie nog meer verhoogt. (Kom meer te weten over bushmeat in België in dit artikel).

Een verzwakt ecosysteem

Door wilde dieren te verhandelen leggen we ook enorme druk op wilde populaties. Schubdieren, waarvan gedacht wordt dat ze als tussengastheer van COVID-19 hebben gediend, worden druk bejaagd en verhandeld. De acht soorten schubdieren die voorkomen in Afrika en Azië worden allemaal gestroopt voor hun vlees en schubben, ondanks het feit dat het om beschermde diersoorten gaat. En als één diersoort of populatie uit balans gebracht wordt, kan dat enorme gevolgen hebben voor de rest van het ecosysteem. Het kan kettingreacties op gang brengen die het hele ecologische evenwicht aan het wankelen brengen en leiden tot een significante afname van de lokale en zelfs regionale biodiversiteit.

Ook ontbossing zorgt voor verlies aan biodiversiteit. Soorten die heel gespecialiseerd zijn en bijvoorbeeld van één of enkele voedselbronnen afhangen, zijn als eerste de klos. Wat rest zijn soorten met een groot aanpassingsvermogen, en vaak een korte levensduur en snelle voortplanting. Die eigenschappen gaan vaak ten koste van een sterk immuunsysteem. Zo blijf je achter met een soortenarm bos, waar de resterende soorten veel minder verschillen van elkaar, en dus ook minder diverse functies uitvoeren in het ecosysteem. Of zoals Herwig Leirs het omschreef: “Een verstoord ecosysteem is een ziek en verzwakt ecosysteem.”

En zo’n verzwakt ecosysteem is niet altijd in staat de diensten uit te voeren waar wij zo afhankelijk van zijn, zoals voedselvoorziening, regeling van de waterstromen, regulatie van de luchtkwaliteit, beschikbaarheid van zuiver water, klimaatregulatie en nota bene bescherming tegen ziektes. Een grote verscheidenheid aan gastheersoorten kan het ziekterisico immers drastisch verminderen. Dit wordt het ‘verdunningseffect’ genoemd. Een hoge biodiversiteit zorgt voor een sterk verdunningseffect, waardoor het risico op het doorgeven van een infectieziekte van soort tot soort (dus ook naar de mens) verlaagd wordt.

Ken je grenzen

De aantasting van ecosystemen en het verlies van biodiversiteit, de verstoring van ecologische balansen, de alomtegenwoordigheid van menselijke activiteit, de intensivering van landgebruik, de commercialisering van wilde dieren. Om ons te beschermen tegen pandemieën moeten we tegen al deze problemen opboksen. En dat wordt niet makkelijk: ze zitten diep verankerd in onze geglobaliseerde economie. Bio-ingenieur Myriam Dumortier (Ugent) drukt ons in haar opiniestuk in Knack met de neus op de feiten: “Covid-19 is geen eenmalige tegenvaller. Het is één van de stuiptrekkingen van een systeem dat zijn limieten overschreden heeft, en die stuiptrekkingen worden steeds krachtiger.”

Het Antropoceen botst op zijn grenzen. We kunnen het ons niet langer veroorloven te denken dat we in een technologische cocon leven, geïsoleerd van de wilde natuur. We zijn ermee verweven, we maken er deel van uit en zijn ervan afhankelijk. “Wat nu gebeurt, toont ons heel duidelijk de kwetsbaarheid en de nietigheid van ons als mens en maatschappij, en zou ons moeten doen beseffen dat wij niet meer zijn dan een klein schakeltje in het grote systeem van het leven op aarde”, schreef bioloog Patrick Meire (UA) in een opiniestuk in Knack. Het is zeker dat er nog pandemieën komen, maar hoeveel dat er zijn zal afhangen van de mate waarin we zorgdragen voor de biodiversiteit en de natuurlijke balansen van onze planeet.

Meer lezen over handel in exotische dieren, bushmeat en de weg naar een duurzame handel in dieren en planten uit het wild? Neem een kijkje tussen de Policy Briefs van het Belgisch Biodiversiteitsplatform en op biodiversity.be!

Bronnen:

• Artikels in kranten en tijdschriften

Wat zijn zoönoses als COVID-19 en waar komen ze vandaan? - Herwig Leirs, Frederik Van de Perre en Erik Verheyen, Coronablog UA, 04/05/2020
https://blog.uantwerpen.be/corona/zoonoses/

‘Corona is alleszins niet de schuld van de vleermuis’ – Tine Hens, mo.be, 28/03/2020
https://www.mo.be/interview/corona-alleszins-niet-de-schuld-van-de-vleermuis

Coronavirus: 'Nature is sending us a message’, says UN environment chief - Damian Carrington, theguardian.com, 25/03/2020
https://www.theguardian.com/world/2020/mar/25/coronavirus-nature-is-sending-us-a-message-says-un-environment-chief

'Covid-19 is geen eenmalige tegenvaller: we moeten onze relatie met de natuur herzien' -Myriam Dumortier, knack.be, 27/03/2020
https://www.knack.be/nieuws/belgie/covid-19-is-geen-eenmalige-tegenvaller-we-moeten-onze-relatie-met-de-natuur-herzien/article-opinion-1581297.html

'Business as usual is geen optie meer: we moeten de populatiegroei beperken en de natuur herstellen' – Patrick Meire, knack.be, 13/04/2020
https://www.knack.be/nieuws/belgie/business-as-usual-is-geen-optie-meer-we-moeten-de-populatiegroei-beperken-en-de-natuur-herstellen/article-opinion-1586991.html

• Wetenschappelijke artikels

D. Katterine Bonilla-Aldana, Kuldeep Dhama Alfonso & J. Rodriguez-Morales. Revisiting the One Health Approach in the Context of COVID-19: A Look into the Ecology of this Emerging Disease. Advances in Animal and Veterinary Sciences 8(3):1-3 (2020).
Retrieved on 12/05/2020 from https://www.researchgate.net/publication/339751049_Editorial_Revisiting_the_One_Health_Approach_in_the_Context_of_COVID-19_A_Look_into_the_Ecology_of_this_Emerging_Disease

Volpato, G., Fontefrancesco, M.F., Gruppuso, P., Zocchi, Dauro M., Pieroni, A. Baby pangolins on my plate: possible lessons to learn from the COVID-19 pandemic. J Ethnobiology Ethnomedicine 16, 19 (2020). https://doi.org/10.1186/s13002-020-00366-4
Retrieved on 12/05/2020 from https://ethnobiomed.biomedcentral.com/articles/10.1186/s13002-020-00366-4

Henrik F. Lorentzen, Thomas Benfield, Simon Stisen & Carsten Rahbek. COVID-19 is possibly a consequence of the anthropogenic biodiversity crisis and climate changes. Dan Med J 2020;67(5):A205025.
Retrieved on 12/05/2020 from https://ugeskriftet.dk/dmj/covid-19-possibly-consequence-anthropogenic-biodiversity-crisis-and-climate-changes

Khalil, H., Ecke, F., Evander, M. et al. Declining ecosystem health and the dilution effect. Sci Rep 6, 31314 (2016). https://doi.org/10.1038/srep31314
Retrieved on 13/05/2020 from https://www.nature.com/articles/srep31314

• Andere

Covid-19 or the pandemic of mistreated biodiversity - Philippe Grandcolas, Jean-Lou Justine, 29/04/2020. hal-02559697
https://theconversation.com/covid-19-or-the-pandemic-of-mistreated-biodiversity-136447

COVID-19 Stimulus Measures Must Save Lives, Protect Livelihoods, and Safeguard Nature to Reduce the Risk of Future Pandemics - Josef Settele, Sandra Díaz, Eduardo Brondizio and Peter Daszak, ipbes.net, 27/04/2020
https://ipbes.net/covid19stimulus

Open Letter to Global Leaders – A Healthy Planet for Healthy People – clubofrome.org, 26/03/2020
https://clubofrome.org/impact-hubs/climate-emergency/open-letter-to-global-leaders-a-healthy-planet-for-healthy-people/

COVID-19 and the dark side of promiscuity in life – Juli Peretó, metode.org, 20/04/2020 https://metode.org/issues/opinio-revistes/covid-19-and-the-dark-side-of-wantonness-in-life.html?_ga=2.237739081.879945034.1587463597-763685461.1585724323

Covid-19: one part of an ecological public health crisis – discoversociety.org, 19/04/2020
https://discoversociety.org/2020/04/19/covid-19-one-part-of-an-ecological-public-health-crisis/

Corona en consoorten: vanwaar komen ze? – Diplomatie.belgium.be, 8/05/2020
https://diplomatie.belgium.be/nl/Beleid/beleidsthemas/uitgelicht/coronacrisis/corona_en_consoorten_vanwaar_komen_ze